Integracja sensoryczna
Opracowała: mgr Anna Łuczkiewicz
nauczyciel wychowania przedszkolnego, pedagog specjalny, terapeuta pedagogiczny, oligofrenopedagog, specjalista w zakresie edukacji i wspomagania osób z autyzmem, zespołem Aspergera, arteterapeuta, terapeuta ręki, trener TUS, terapeuta SI
Wprowadzenie zajęć z integracji sensorycznej już na wczesnym etapie rozwoju jest szczególnie ważne, ponieważ w tym okresie mózg dziecka jest najbardziej plastyczny, a możliwości korygowania trudności w przetwarzaniu sensorycznym są największe. Program zajęć jest dostosowany do indywidualnych potrzeb i możliwości dziecka, aby wspierać jego harmonijny rozwój zarówno w sferze ruchowej, jak i emocjonalnej, poznawczej oraz społecznej. Regularne uczestnictwo w zajęciach może znacząco poprawić jakość życia dziecka, ułatwiając mu codzienne funkcjonowanie, naukę, zabawę oraz budowanie relacji z otoczeniem.
I. Wstęp
Integracja sensoryczna to złożony proces neurologiczny, w którym mózg odbiera, segreguje, przetwarza i interpretuje informacje pochodzące z różnych zmysłów: wzroku, słuchu, dotyku, równowagi (układu przedsionkowego), propriocepcji (czucia głębokiego) oraz zmysłu smaku i węchu. Proces ten odgrywa kluczową rolę w rozwoju dziecka, ponieważ umożliwia prawidłowe funkcjonowanie w codziennym środowisku, wpływając na zdolność do nauki, rozwoju społecznego, emocjonalnego i ruchowego.
Nieprawidłowości w integracji sensorycznej mogą prowadzić do zaburzeń w odbiorze i reakcji na bodźce z otoczenia, co może objawiać się nadwrażliwością lub podwrażliwością na bodźce, trudnościami w koordynacji ruchowej, problemami z koncentracją, a nawet zaburzeniami emocjonalnymi. Dzieci, które zmagają się z trudnościami w przetwarzaniu sensorycznym, mogą doświadczać frustracji, problemów z zachowaniem, a także obniżonej samooceny. Mogą również mieć trudności w relacjach z rówieśnikami i adaptacji do wymogów przedszkolnych.
Program zajęć z integracji sensorycznej w ramach Wczesnego Wspomagania Rozwoju Dziecka jest odpowiedzią na te wyzwania. Jego celem jest wsparcie rozwoju dzieci poprzez dostarczanie kontrolowanych bodźców zmysłowych, które pomagają mózgowi w lepszym odbieraniu i przetwarzaniu informacji. Zajęcia te opierają się na naturalnej potrzebie ruchu i eksploracji otoczenia, co sprawia, że są one atrakcyjne i motywujące dla dzieci. Dzięki odpowiednio dobranym ćwiczeniom dziecko rozwija świadomość swojego ciała, poprawia koordynację ruchową, uczy się koncentracji, a także nabywa umiejętności adaptacji do nowych sytuacji i wyzwań.
II. Główny cel WWRD w integracji sensorycznej (SI)
Wspieranie harmonijnego rozwoju dziecka poprzez poprawę zdolności do odbierania, przetwarzania i integrowania bodźców zmysłowych, co przekłada się na lepsze funkcjonowanie w codziennych czynnościach, w przedszkolu i w relacjach z rówieśnikami
III. Szczegółowe cele terapii SI
Poprawa koordynacji ruchowej
- Celem jest rozwijanie zdolności dziecka do kontrolowania i koordynowania ruchów całego ciała.
- Ćwiczenia te skupiają się na poprawie motoryki dużej, czyli takich czynności jak bieganie, skakanie, wspinanie się, czy utrzymywanie równowagi.
- Dzieci uczą się wykonywać płynne i skoordynowane ruchy, co jest kluczowe dla prawidłowego rozwoju psychoruchowego i uczestnictwa w aktywnościach grupowych w przedszkolu, takich jak zabawy ruchowe, taniec czy ćwiczenia gimnastyczne.
Wzmacnianie świadomości ciała
- Dziecko zyskuje większą świadomość swojego ciała, co pozwala mu lepiej rozumieć, jak poszczególne części ciała współpracują podczas ruchu.
- Ćwiczenia te pomagają w rozwoju tzw. „schematu ciała”, czyli zdolności do lokalizowania i kontrolowania ruchów rąk, nóg czy głowy.
- Dobrze rozwinięta świadomość ciała jest niezbędna do nauki bardziej skomplikowanych czynności, takich jak ubieranie się, rysowanie czy pisanie.
Rozwój motoryki małej
- Celem jest doskonalenie precyzyjnych ruchów dłoni i palców, które są kluczowe w codziennym życiu.
- Motoryka mała obejmuje takie czynności jak chwytanie małych przedmiotów, manipulowanie zabawkami, rysowanie, wycinanie czy zapinanie guzików.
- Ćwiczenia w tym zakresie pomagają dziecku w rozwinięciu sprawności manualnych, które są podstawą do osiągnięcia samodzielności w czynnościach samoobsługowych oraz w późniejszej nauce pisania.
Usprawnianie integracji wzrokowo-ruchowej
- To zdolność do harmonijnego współdziałania zmysłu wzroku i ruchów ciała.
- Poprawa integracji wzrokowo-ruchowej pozwala dziecku lepiej reagować na bodźce wzrokowe i precyzyjnie kierować ruchy rąk i ciała, np. podczas rzucania i łapania piłki, układania klocków czy wypełniania wzorów graficznych.
- Umiejętność ta ma kluczowe znaczenie w nauce pisania i rysowania, a także w rozwoju umiejętności samoobsługowych, takich jak jedzenie czy mycie.
Redukcja nadwrażliwości i podwrażliwości sensorycznej
- Dzieci z nadwrażliwością mogą reagować przesadnie na bodźce (np. zbyt intensywnie na dźwięki, dotyk, światło), podczas gdy dzieci z podwrażliwością potrzebują silniejszych bodźców, aby na nie zareagować.
- Celem jest poprawa tolerancji na bodźce zmysłowe, co ułatwia codzienne funkcjonowanie i sprawia, że dziecko czuje się bardziej komfortowo w swoim otoczeniu.
- Przykładowe ćwiczenia obejmują stymulację różnych zmysłów, takich jak dotyk (manipulowanie różnymi teksturami), słuch (eksperymentowanie z dźwiękami) czy propriocepcja (ciężkie przenoszenie przedmiotów).
Poprawa koncentracji uwagi
- Celem jest wydłużenie czasu, w którym dziecko jest w stanie utrzymać skupienie na danej aktywności.
- Dzieci z problemami sensorycznymi często mają trudności z koncentracją na zadaniach, co może utrudniać im naukę i zabawę. Poprawa tej umiejętności pomaga w przedszkolu podczas wykonywania zadań, słuchania instrukcji czy uczestniczenia w grupowych aktywnościach.
- Ćwiczenia koncentrujące się na rozwijaniu koncentracji obejmują zabawy, które wymagają uwagi i wytrwałości, jak np. układanie puzzli, rysowanie czy proste zadania manualne.
Rozwijanie umiejętności adaptacyjnych
- Dziecko uczy się szybkiego przystosowywania się do zmian w otoczeniu, takich jak nowe sytuacje, nowe bodźce czy zmiana rutyn.
- Dzięki tym umiejętnościom dziecko staje się bardziej elastyczne i pewne siebie w sytuacjach, które wcześniej mogły wywoływać lęk lub frustrację.
- Zwiększenie zdolności adaptacyjnych ułatwia dziecku odnalezienie się w nowych sytuacjach, np. w grupie przedszkolnej, podczas wyjazdów czy w kontakcie z nowymi osobami.
Wzmacnianie funkcji samoregulacyjnych
- Samoregulacja to zdolność do kontrolowania własnych emocji i reakcji na bodźce, szczególnie w sytuacjach stresowych.
- Dziecko uczy się rozpoznawać, kiedy jest zdenerwowane, i korzystać z technik wyciszenia, np. poprzez ćwiczenia oddechowe lub ruchowe.
- Poprawa samoregulacji pozwala dziecku lepiej radzić sobie z trudnymi emocjami, zwiększa jego zdolność do wyciszenia się i kontrolowania swojego zachowania, co jest niezwykle ważne w grupie przedszkolnej.
- Zwiększenie samodzielności
- Wzmacnianie umiejętności wykonywania codziennych czynności bez pomocy dorosłych, takich jak ubieranie się, mycie, jedzenie czy sprzątanie po sobie.
- Ćwiczenia mają na celu zwiększenie pewności siebie i samodzielności dziecka w działaniach, które są kluczowe dla jego rozwoju, ale także dla przygotowania do późniejszych etapów edukacyjnych i społecznych.
- Dzieci, które stają się bardziej samodzielne, czują się pewniejsze i lepiej funkcjonują zarówno w domu, jak i w przedszkolu.
Wspieranie interakcji społecznych
- Dziecko uczy się nawiązywania i utrzymywania relacji z rówieśnikami, rozwija umiejętności komunikacji, współpracy oraz dzielenia się z innymi.
- Program zajęć obejmuje zabawy grupowe, które wspierają rozwój umiejętności społecznych, takich jak czekanie na swoją kolej, współpraca w grupie czy rozwiązywanie konfliktów.
- Poprawa tych umiejętności pomaga dziecku lepiej funkcjonować w środowisku przedszkolnym i budować pozytywne relacje z rówieśnikami.
Wzmocnienie poczucia własnej wartości
- Celem jest budowanie pewności siebie i pozytywnego obrazu siebie poprzez sukcesy w wykonywaniu zadań ruchowych, sensorycznych i manualnych.
- Dzieci, które doświadczają trudności w zakresie integracji sensorycznej, często borykają się z niską samooceną.
- Dzięki regularnym zajęciom i osiąganiu postępów, dzieci mogą odczuwać satysfakcję z własnych osiągnięć, co przekłada się na lepsze samopoczucie i większą pewność siebie w codziennych wyzwaniach.
IV. Zasady pracy
- Indywidualne podejście do dziecka:Każde dziecko jest inne, dlatego program zajęć powinien być dostosowany do indywidualnych potrzeb, możliwości i poziomu rozwoju dziecka. Terapeuta sensoryczny, nauczyciel lub opiekun obserwuje dziecko, aby określić jego mocne strony, trudności oraz preferencje sensoryczne, a następnie planuje działania, które najlepiej wspierają jego rozwój.
- Systematyczność i regularność : Aby terapia sensoryczna była skuteczna, kluczowe jest regularne uczestnictwo w zajęciach. Systematyczność wpływa na stopniowe wypracowanie nowych umiejętności, zmniejszenie zaburzeń przetwarzania sensorycznego i ogólne usprawnienie funkcjonowania dziecka. Działania powinny być realizowane w sposób powtarzalny, co ułatwia dziecku zrozumienie i przyswajanie nowych wzorców.
- Bezpieczeństwo i komfort dziecka: Zajęcia powinny odbywać się w bezpiecznym, przyjaznym i komfortowym środowisku, w którym dziecko czuje się swobodnie. Należy zadbać o odpowiednią aranżację przestrzeni, w której znajdują się pomoce sensoryczne dostosowane do potrzeb dziecka, a także o odpowiednią atmosferę – wolną od stresu i presji. Ważne jest również, aby unikać bodźców, które mogą wywołać lęk lub dyskomfort u dziecka.
- Stopniowanie trudności: Ćwiczenia sensoryczne powinny być dostosowane do poziomu rozwoju dziecka, a ich trudność stopniowo zwiększana. Terapeuta lub opiekun powinien najpierw zaproponować łatwiejsze zadania, które dziecko potrafi wykonać samodzielnie lub z niewielką pomocą, a następnie wprowadzać coraz bardziej skomplikowane zadania, rozwijając jego umiejętności krok po kroku.
- Działanie wielozmysłowe: Zajęcia powinny angażować różne zmysły dziecka – wzrok, słuch, dotyk, propriocepcję, równowagę – aby pobudzać integrację sensoryczną. Działania mające na celu stymulację jednocześnie wielu zmysłów pomagają dziecku lepiej przetwarzać bodźce z otoczenia i skuteczniej reagować na zmiany w środowisku.
- Zabawa jako naturalna forma nauki: Zabawa jest kluczowym elementem terapii integracji sensorycznej. Dzieci uczą się najlepiej poprzez zabawę, dlatego wszystkie ćwiczenia i aktywności powinny być atrakcyjne i motywujące dla dziecka. Wplecenie zadań w zabawę sprzyja naturalnemu rozwojowi dziecka, zwiększa jego zaangażowanie i chęć do uczestnictwa w zajęciach.
- Wzmacnianie pozytywnych zachowań: Ważnym elementem terapii jest wzmacnianie pozytywnych zachowań i sukcesów dziecka. Każde osiągnięcie, niezależnie od jego wielkości, powinno być odpowiednio docenione – zarówno pochwałami, jak i poprzez nagradzanie (np. ulubioną zabawą). Wzmocnienie pozytywnych zachowań buduje pewność siebie dziecka i zachęca je do dalszych postępów.
- Ścisła współpraca z rodzicami: Współpraca z rodzicami jest kluczowa, aby terapia integracji sensorycznej była skuteczna. Rodzice powinni być regularnie informowani o postępach dziecka oraz zachęcani do wspierania jego rozwoju także w domu poprzez wykonywanie prostych ćwiczeń i aktywności sensorycznych. Konsultacje i wymiana informacji między terapeutą a rodzicami pomagają dostosować program zajęć do bieżących potrzeb dziecka.
- Elastyczność w podejściu: Zajęcia integracji sensorycznej muszą być elastyczne, aby móc reagować na zmieniające się potrzeby dziecka. Plan działania może być modyfikowany w zależności od postępów dziecka, jego zmieniających się preferencji lub wyzwań, które napotykają w trakcie terapii. Wprowadzenie zmian musi być jednak zgodne z ogólnym celem terapii i poparte obserwacjami terapeutycznymi.
- Monitorowanie postępów: Regularne monitorowanie postępów dziecka pozwala na ocenę skuteczności programu zajęć oraz wprowadzanie ewentualnych zmian w celu lepszego dostosowania działań do potrzeb dziecka. Obserwacje terapeutyczne oraz współpraca z rodzicami dostarczają cennych informacji na temat tego, w jakich obszarach dziecko osiąga postępy, a gdzie potrzebuje dodatkowego wsparcia.
Przykładowe ćwiczenia do wykonania w domu z dzieckiem
Poniżej znajdują się przykłady prostych i skutecznych ćwiczeń, które można wykonywać w domu z dzieckiem w celu wspierania integracji sensorycznej. Ćwiczenia te pomagają rozwijać motorykę dużą i małą, koordynację ruchową, koncentrację oraz wspierają rozwój zmysłów.
- Tor przeszkód: Stwórz prosty tor z poduszek, krzeseł, pudełek i koców, po którym dziecko będzie się wspinać, czołgać i przeskakiwać.
- Zabawa masami sensorycznymi: Dziecko ugniata, wałkuje i formuje kształty z piasku kinetycznego, ciastoliny lub masy solnej.
- Rzucanie do celu: Rzucanie małymi przedmiotami, jak piłeczki czy woreczki z ryżem, do kosza lub miski z różnych odległości.
- Chodzenie po śladach: Przygotuj ścieżkę z taśmy lub skakanki na podłodze, po której dziecko będzie przechodzić, starając się utrzymać równowagę.
- Skoki i przysiady: Wykonywanie skoków w miejscu lub przysiadów, naśladując zwierzęta, np. skakanie jak żaba.
- Poszukiwanie skarbów w pojemnikach: Ukryj małe zabawki w pojemniku z ryżem lub fasolą, a dziecko szuka ich za pomocą dotyku.
- Zabawa z balonem: Podbijanie balona dłonią, starając się, by nie upadł na podłogę.
- Turlanie się na kocu: Połóż dziecko na kocu i delikatnie turlaj z boku na bok, lub pozwól mu turlać się samodzielnie po podłodze.
- Przenoszenie ciężkich przedmiotów: Dziecko przenosi cięższe zabawki, książki lub butelki z wodą z miejsca na miejsce.
- Malowanie palcami: Dziecko maluje palcami na kartce papieru lub rysuje kształty na woreczku wypełnionym farbą.
- Turlanie piłki stopami: Siedząc na podłodze, dziecko turluje piłkę stopami, starając się przemieścić ją do wyznaczonego celu.
- Chodzenie po linii: Narysuj kredą linię na podłodze lub użyj taśmy malarskiej – dziecko chodzi po linii, starając się nie zbaczać.
- Zbieranie drobnych przedmiotów pęsetą: Dziecko za pomocą pęsety zbiera małe przedmioty, np. kulki z waty, koraliki, fasolki, i wkłada je do pojemnika.
- Zabawa w „samolot”: Leżenie na brzuchu z rozłożonymi rękami i nogami, imitując lot samolotu. Można też balansować ciałem na poduszce lub piłce terapeutycznej.
- Łowienie przedmiotów: Wypełnij miskę wodą i wrzuć do niej pływające przedmioty. Dziecko łowi je łyżką cedzakową lub rękami.
- Chodzenie na czworakach: Dziecko porusza się na czworakach po pokoju, omijając przeszkody lub śledząc wyznaczoną trasę.
- Skakanie przez skakankę: Skakanie na skakance – w miejscu lub przesuwając się do przodu.
- Rzucanie i łapanie piłki: Rzucanie piłki w parze lub odbijanie jej od ściany i łapanie.
- Nawlekanie koralików: Dziecko nawleka koraliki na sznurek, tworząc naszyjniki lub bransoletki.
- Toczenie dużej piłki: Dziecko toczy dużą piłkę (np. plażową lub fitness) po podłodze, starając się kontrolować jej ruch.
- Rysowanie na plecach: Dziecko siedzi przed osobą dorosłą, która rysuje palcem różne kształty na jego plecach. Zadaniem dziecka jest odgadnięcie, co zostało narysowane.
- Zabawa z kocem „w huśtawkę”: Dwoje dorosłych trzyma koc, na którym leży dziecko. Delikatnie kołyszą koc, naśladując ruchy huśtawki.
- Zakręcanie i odkręcanie butelek: Dziecko zakręca i odkręca różne butelki oraz słoiki, ćwicząc siłę dłoni.
- Skakanie na trampolinie: Skoki na mini-trampolinie w rytm muzyki lub licząc skoki.
- Zabawa w „ciężarówki”: Dziecko przewozi cięższe zabawki w wózku lub skrzynce, udając kierowcę ciężarówki.
- „Złap ogon”: Przypnij do pleców dziecka szarfę lub kawałek materiału. Zadaniem dziecka jest uciekanie przed osobą, która próbuje złapać „ogon”.
- Składanie papieru (origami): Dziecko składa kartki papieru, tworząc proste formy, jak łódki, samoloty czy kwiaty.
- Zabawa z latarką: Użyj latarki, aby dziecko śledziło światło na ścianie oczami, starając się nie ruszać głową.
- Zabawa w „lustro”: Dziecko stoi naprzeciwko dorosłego i naśladuje jego ruchy, jakby było jego lustrzanym odbiciem.
- Przesypywanie ziaren: Przesypywanie ziaren (np. ryżu, fasoli) z jednego pojemnika do drugiego za pomocą kubeczka, łyżki lub rękami.