Trening umiejętności społecznych
Opracowała: mgr Anna Łuczkiewicz
nauczyciel wychowania przedszkolnego, pedagog specjalny, terapeuta pedagogiczny, oligofrenopedagog, specjalista w zakresie edukacji i wspomagania osób z autyzmem, zespołem Aspergera, arteterapeuta, terapeuta ręki, trener TUS, terapeuta SI
I. Wstęp
Wczesne Wspomaganie Rozwoju Dziecka (WWRD) jest kluczowym elementem wsparcia dzieci z różnorodnymi trudnościami rozwojowymi, oferując im specjalistyczną pomoc w osiąganiu optymalnego poziomu funkcjonowania. W ramach tego wsparcia, trening umiejętności społecznych (TUS) odgrywa istotną rolę w kształtowaniu zdolności dziecka do budowania relacji, komunikacji oraz efektywnego radzenia sobie w sytuacjach społecznych.
Wczesne lata życia dziecka są okresem intensywnego rozwoju, podczas którego kształtują się podstawowe umiejętności niezbędne do funkcjonowania w grupie rówieśniczej, jak również w szerszym kontekście społecznym. Program treningu umiejętności społecznych w ramach WWRD został opracowany z myślą o wspieraniu dzieci w budowaniu pewności siebie, rozumieniu własnych emocji oraz nabywaniu zdolności do współpracy i rozwiązywania konfliktów.
Dzięki odpowiednio zaplanowanym zajęciom, które łączą zabawę, naukę i interakcje społeczne, dzieci mogą w bezpieczny sposób rozwijać swoje kompetencje społeczne, co pozytywnie wpływa na ich samopoczucie i funkcjonowanie w codziennym życiu. Program ten ma na celu nie tylko wsparcie bieżących potrzeb rozwojowych dziecka, ale także przygotowanie go do przyszłych wyzwań społecznych, które będą się pojawiać w różnych etapach jego życia.
II. Główny cel WWRD w treningu umiejętności społecznych (TUS)
Głównym celem programu jest wspieranie dziecka w rozwijaniu kluczowych kompetencji społecznych i emocjonalnych, które umożliwią mu lepsze funkcjonowanie w relacjach z rówieśnikami oraz dorosłymi. Program ma na celu pomaganie dziecku w nauce efektywnej komunikacji, rozpoznawania i wyrażania emocji, rozwiązywania konfliktów oraz współpracy w grupie.
III. Szczegółowe cele programu WWRD w TUS
Rozwój umiejętności komunikacyjnych:
- Nauka wyrażania potrzeb i emocji w sposób zrozumiały i akceptowalny społecznie.
- Ćwiczenie umiejętności słuchania oraz rozumienia komunikatów innych osób.
- Rozwijanie zdolności do prowadzenia rozmowy (zadawanie pytań, udzielanie odpowiedzi, czekanie na swoją kolej).
- Kształtowanie umiejętności nawiązywania kontaktów z rówieśnikami oraz dorosłymi.
Kształtowanie umiejętności rozpoznawania i regulowania emocji:
- Rozpoznawanie, nazywanie i różnicowanie własnych emocji oraz emocji innych osób (radość, smutek, złość, strach itp.).
- Nauka odpowiednich sposobów wyrażania emocji w różnych sytuacjach społecznych.
- Uczenie technik samoregulacji emocjonalnej, takich jak wyciszanie się, kontrola impulsywności i radzenie sobie ze stresem.
Wzmacnianie kompetencji społecznych:
- Rozwijanie umiejętności współpracy i dzielenia się z innymi (wspólna zabawa, praca zespołowa).
- Kształtowanie umiejętności proszenia o pomoc i oferowania wsparcia innym.
- Nauka zasad społecznych, takich jak przywitanie, pożegnanie, korzystanie z „magicznych słów” (proszę, dziękuję, przepraszam).
- Praktykowanie umiejętności rozwiązywania konfliktów w sposób akceptowalny społecznie (np. negocjacje, kompromis, mediacja).
Budowanie poczucia własnej wartości i pewności siebie:
- Zwiększanie poczucia kompetencji poprzez pozytywne wzmocnienia i docenianie wysiłków dziecka.
- Uczenie dziecka zauważania swoich sukcesów i akceptacji porażek, jako naturalnego elementu nauki.
- Wzmacnianie poczucia przynależności do grupy rówieśniczej poprzez integrację i aktywne uczestnictwo w zajęciach.
Przygotowanie do funkcjonowania w grupie rówieśniczej:
- Nauka zasad współżycia społecznego, takich jak czekanie na swoją kolej, dzielenie się, wspólne podejmowanie decyzji.
- Kształtowanie umiejętności radzenia sobie z sytuacjami trudnymi (np. rywalizacja, zazdrość, konflikty).
- Wzmacnianie umiejętności adaptacji do nowych sytuacji społecznych i reguł panujących w grupie (przedszkolnej, szkolnej).
Rozwijanie empatii i umiejętności rozumienia perspektywy innych:
- Uczenie dziecka dostrzegania i zrozumienia uczuć oraz potrzeb innych osób.
- Ćwiczenie umiejętności reagowania w sposób wspierający i odpowiedni do sytuacji emocjonalnej drugiej osoby.
- Rozwijanie zdolności do współodczuwania i pomocy innym.
Nauka rozwiązywania problemów społecznych:
- Kształtowanie umiejętności analizowania sytuacji problemowych oraz wyciągania wniosków.
- Ćwiczenie praktycznych strategii rozwiązywania konfliktów, takich jak wypracowanie kompromisu czy prośba o pomoc osoby dorosłej.
- Rozwijanie zdolności do planowania działań w sytuacjach wymagających współpracy z innymi.
IV. Zasady pracy
- Indywidualne podejście do dziecka: Program dostosowany jest do indywidualnych potrzeb i możliwości każdego dziecka. Uwzględnia specyfikę trudności rozwojowych dziecka oraz jego tempo przyswajania nowych umiejętności. Zajęcia są elastyczne, z możliwością modyfikacji w zależności od bieżącej sytuacji i postępów dziecka.
- Bezpieczna i wspierająca atmosfera: Zajęcia odbywają się w spokojnym, przyjaznym i zorganizowanym środowisku, które sprzyja nauce i rozwojowi. Każde dziecko czuje się akceptowane, wspierane i ma prawo do wyrażania swoich emocji oraz potrzeb. Relacja z prowadzącym oparta jest na zaufaniu, co buduje poczucie bezpieczeństwa i zachęca dziecko do aktywnego uczestnictwa.
- Wzmacnianie pozytywnych zachowań: Stosowanie pozytywnego wzmocnienia (pochwały, nagrody, wyrazy uznania) w celu motywowania dziecka do podejmowania kolejnych działań. Uwaga skupiona na sukcesach, nawet małych, co buduje poczucie własnej wartości dziecka. Unikanie krytyki – zamiast tego stosowanie wspierającej korekty, wskazując dziecku alternatywne sposoby radzenia sobie z trudnościami.
- Praca w małych grupach lub indywidualnie: Zajęcia odbywają się w małych grupach, co umożliwia indywidualne podejście i skuteczniejsze wsparcie. Grupy są dobierane tak, aby dzieci mogły wzajemnie się uczyć, wspierać i współpracować. W razie potrzeby realizowane są zajęcia indywidualne, jeśli wymagają tego specyficzne potrzeby dziecka.
- Aktywne zaangażowanie dziecka: Zachęcanie dzieci do aktywnego udziału w zadaniach, podejmowania decyzji i współpracy z innymi. Dzieci są uczestnikami, a nie tylko biernymi odbiorcami działań, co sprzyja lepszemu przyswajaniu umiejętności społecznych. Zajęcia są prowadzone w formie zabawy, co czyni naukę przyjemną i angażującą.
- Współpraca z rodzicami i opiekunami: Regularna komunikacja z rodzicami w celu omawiania postępów dziecka oraz wspólnych strategii wsparcia rozwoju w domu. Uwzględnianie informacji i obserwacji rodziców w planowaniu dalszych działań. Udzielanie rodzicom wskazówek dotyczących ćwiczenia umiejętności społecznych poza zajęciami.
- Monitorowanie i dokumentowanie postępów: Systematyczna obserwacja zachowań dziecka oraz analiza jego postępów. Regularna ewaluacja programu w celu dostosowywania zajęć do aktualnych potrzeb dziecka.
- Równowaga pomiędzy nauką a zabawą: Wykorzystywanie gier, zabaw, dramy i innych kreatywnych form aktywności jako głównych metod pracy, aby dzieci chętnie uczestniczyły w zajęciach. Nauka umiejętności społecznych poprzez naturalne sytuacje społeczne, które dzieci mogą później przenieść na codzienne życie.
- Systematyczność i długofalowe wsparcie: Regularność zajęć, co pozwala na utrwalanie zdobytych umiejętności i ich systematyczne rozwijanie. Długofalowe podejście, które zakłada stopniowe budowanie kompetencji społecznych, dostosowane do tempa rozwoju dziecka.
Przykładowe ćwiczenia do wykonania w domu z dzieckiem
Poniżej znajdują się przykładowe ćwiczenia, które można wykonywać w domu z dzieckiem, aby rozwijać umiejętności społeczne. Każde z nich jest zaprojektowane, aby wspierać naukę poprzez zabawę, wzmacniać zdolności komunikacyjne, emocjonalne oraz umiejętność współpracy. Regularne praktykowanie tych aktywności pomoże dziecku lepiej radzić sobie w codziennych interakcjach i rozwijać pozytywne nawyki społeczne.
- Emocje w lusterku – rozpoznawanie emocji: Stańcie przed lustrem z dzieckiem i na przemian pokazujcie różne emocje na twarzy (radość, smutek, złość, zdziwienie). Poproś dziecko, aby zgadło, jaka to emocja, a następnie poproś, by samo pokazało określoną emocję. Omówcie, kiedy i dlaczego pojawiają się te emocje.
- Magiczne słowa – ćwiczenie zwrotów grzecznościowych: Przygotuj scenki, w których dziecko będzie musiało używać zwrotów grzecznościowych. Na przykład podczas zabawy w sklep, zachęcaj dziecko do proszenia o przedmioty i dziękowania za zakupy. Możecie również odgrywać sytuacje, w których trzeba przeprosić za drobne przewinienia.
- Karty emocji – zgadywanie uczuć: Przygotuj karty z rysunkami twarzy wyrażających różne emocje. Pokaż dziecku jedną kartę, a ono musi zgadnąć, jaka to emocja. Następnie poproś, by opowiedziało o sytuacji, w której ktoś mógłby czuć się w taki sposób, np. „Kiedy ktoś może być smutny?”.
- Zabawa w role – ćwiczenie scenek społecznych: Zorganizujcie zabawę w odgrywanie ról, np. „wizyta u lekarza”, „spotkanie z kolegą na placu zabaw”, „pójście do sklepu”. W trakcie zabawy pomagaj dziecku reagować adekwatnie do sytuacji i zwracaj uwagę na sposoby komunikacji (pytania, odpowiedzi, oczekiwanie na swoją kolej).
- Rodzinna burza mózgów – rozwiązywanie konfliktów: Opisz przykładową sytuację konfliktową, np. „Dwoje dzieci chce się bawić tą samą zabawką”. Zapytaj dziecko, jakie rozwiązania mogą pomóc rozwiązać ten problem. Wspólnie omawiajcie możliwe odpowiedzi, np. podzielenie się zabawką lub ustalenie kolejności.
- Jak się czujesz? – rozmowy o emocjach: Każdego dnia wieczorem, przed snem, zapytaj dziecko, jak się dzisiaj czuło. Poproś, by opowiedziało o sytuacjach, które wywołały w nim różne emocje. Pomagaj dziecku nazwać te uczucia (np. radość, smutek, złość) i porozmawiajcie o tym, dlaczego tak się poczuło.
- Gra w koło – ćwiczenie współpracy: Usiądźcie w kole z innymi członkami rodziny lub zabawek. Rzucajcie piłkę między sobą, zachęcając dziecko do czekania na swoją kolej i mówienia „proszę” przy rzucaniu piłki do innej osoby. Możecie też dodać regułę, że osoba rzucająca mówi coś miłego o osobie, do której rzuca piłkę.
- Skrzynka na marzenia – wzmacnianie pozytywnego myślenia: Razem z dzieckiem zróbcie małą skrzynkę lub pudełko, do którego każdego dnia będziecie wrzucać karteczki z pozytywnymi rzeczami, które wydarzyły się tego dnia. Mogą to być miłe sytuacje, sukcesy lub marzenia na przyszłość. Raz w tygodniu możecie otwierać skrzynkę i wspólnie przeglądać jej zawartość.
- Śledzenie historii – rozwijanie empatii: Razem z dzieckiem czytajcie książki lub oglądajcie filmy. Po ich zakończeniu porozmawiajcie o emocjach bohaterów, co mogły czuć postacie w różnych sytuacjach. Zachęć dziecko do opowiadania, jak bohater mógłby inaczej zareagować na problemy.
- Tęczowy dzień – rozwijanie wyobraźni: Wymyślcie razem „tęczowy dzień”, w którym każdy będzie mógł opowiedzieć, co by zrobił, gdyby mógł mieć jeden dzień w dowolnym miejscu lub sytuacji. Zachęcajcie dziecko do szczegółowego opisywania swoich marzeń i wymyślonych przygód.
- Zabawa w kalambury – ćwiczenie komunikacji niewerbalnej: Zagrajcie w kalambury, gdzie dziecko będzie musiało pokazywać różne czynności lub emocje, a inni członkowie rodziny będą zgadywać. Dziecko uczy się, jak wyrażać się bez użycia słów, co wspiera rozwój komunikacji niewerbalnej.
- Zadawaj pytania – nauka konwersacji: W ramach codziennych rozmów, zachęcaj dziecko do zadawania pytań, np. „Jak ci minął dzień?”, „Co dzisiaj jadłeś?”. Ćwiczenie pomaga dziecku rozwijać umiejętność prowadzenia rozmowy i wykazywania zainteresowania innymi.
- Bawmy się w grupie – współpraca w zespole: Zorganizujcie zabawy, które wymagają współpracy, np. budowanie wieży z klocków, wspólne rysowanie dużego obrazka. Ważne, by każdy uczestnik miał swoje zadanie, a końcowy efekt zależał od współpracy wszystkich osób.
- Stop klatka – analiza zachowań: Podczas oglądania bajki lub filmu, w kluczowym momencie zatrzymajcie akcję i zapytaj dziecko, co według niego bohater powinien zrobić dalej. Ćwiczenie uczy przewidywania skutków działań i analizy sytuacji społecznych.
- Wymiana ról – zrozumienie perspektywy innych: W zabawie „zamieńcie się rolami”, gdzie ty jesteś dzieckiem, a dziecko dorosłym. Dziecko wciela się w różne role, ucząc się empatii i rozumienia perspektywy innych osób.
- Poszukiwanie skarbu – praca zespołowa: Przygotuj w domu „mapę skarbów”, gdzie dziecko i inni członkowie rodziny muszą wspólnie szukać ukrytych przedmiotów. Zabawa wymaga współpracy, planowania i komunikacji.
- Gra w lustro – naśladowanie zachowań: Usiądźcie naprzeciwko siebie. Ty wykonujesz proste ruchy (np. machanie ręką, klepanie się po kolanie), a dziecko ma za zadanie naśladować twoje ruchy, jakby patrzyło w lustro. Następnie zamieńcie się rolami.
- Domowa orkiestra – nauka synchronizacji: Zbierzcie domowe przedmioty, które mogą być instrumentami (garnki, łyżki, butelki z ryżem). Razem z dzieckiem twórzcie muzykę, dbając o to, by grać w jednym rytmie. Zabawa uczy współpracy i synchronizacji.
- Rysowanie wspólnego obrazka – nauka kompromisu: Weźcie jeden duży arkusz papieru i razem z dzieckiem rysujcie wspólny obrazek. Każda osoba dodaje coś od siebie, ale muszą uzgodnić, co i gdzie rysować. To uczy dziecko kompromisu i pracy zespołowej.
- Koło fortuny – nauka decyzji: Przygotujcie koło z różnymi zadaniami lub pytaniami dotyczącymi sytuacji społecznych. Każdy gracz kręci kołem i odpowiada na pytanie lub wykonuje zadanie, np. „Co zrobisz, jeśli ktoś cię poprosi o pomoc?” albo „Pokaż, jak poprosisz o zabawkę”.